Prawdziwy koszmar
Sunday, December 13, 2009
Jeśli nie brać pod uwagę weekendów, nie sypiam ostatnio zbyt dobrze. W snach przychodzą do mnie najdziksze obrazy grozy i przestrachu, których szczegółów czytelnikom oszczędzę. Zamiast jednak wywalać koszmarne pieniądze na psychoterapeutów postanowiłem poddać moje koszmary anglicyzacji i etymologizacji. To zawsze pomaga.
Koszmar to dla anglosasów nightmare. Przez długi czas dziwowałem się temu słowu, jako że wygląda dziwnie. Night to rzecz jasna noc, co pasuje jak ulał, ale mare? Mare to przecież klacz i choć “nocna klacz” jest niezwykle poetyckim obrazem, wizją która przywołuje wszystkie licealne fantazje o pędzie, wietrze i “Wichrowych wzgórzach”, do koszmaru pasuje jak, nie przymierzając, pięść do nosa.
I – przyznaję – w błędzie żyłem. W błędzie, z którego w ramach poprawiania jakości własnego snu, zaraz się razem z wami wydobędę.
Okazuje się bowiem, iż w tym wypadku mare nie odnosi się do samicy konia. O nie. Ta mare jest bowiem czymś o wiele bardziej groźnym i dręczącym. W staroangielskim bowiem, mare znaczyło tyle, co łaciński incubus. Czym jest incubus? Otóż jest to demon, zły duch, pod postacią pociągającego mężczyzny nawiedzający Bogu ducha winne kobiety i albo zmuszający je do odrażających aktów, albo po prostu duszący je we śnie. Mare wywodzi się z protogermańskiego maron i praindoeuropejskiego mora. Oba słowa według fachowców mają wspólny rdzeń mer, oznaczający “ścierać, krzywdzić, chwytać”. Zbitka nightmare pojawiła się w angielskim pod koniec XIII wieku, ale sens “złego snu” zyskała sobie dopiero w roku 1829, a dwa lata później po raz pierwszy odnotowano wystąpienie tego słowa w znaczeniu “ciężkiej, wyjątkowo niepomyślnej sytuacji”.
Istnienia owych nightmares, tudzież incubusów, ludzkość świadoma była od dawna. Godfryd z Monmouth (1100-1154), walijski mnich i kronikarz, autor “Historii królów Brytanii” (Historia Regnum Britanniae, 1136) jednemu z nich przypisywał ojcostwo znanego z mitów arturiańskich czarodzieja Merlina - matką miała być walijska księżniczka. Incubusem miał też być niejaki Lilu - ojciec Gilgamesza, bohatera sumeryjskich eposów. Święty Augustyn w swoim “O państwie Bożym” (15.23) twierdzi, że dowodów na niecną wobec czcigodnych kobiet działalność incubusów jest tyle, że nie można podawać w wątpliwość ich prawdziwości. Trwały również zagorzałe dyskusje na temat płodności owych demonów. Święty Tomasz z Akwinu utrzymywał na przykład (w “Summie teologicznej”), iż same w sobie incubusy nie są w stanie spłodzić z kobietą potomstwa, lecz są na tyle złośliwe, iż przed dokonaniem nocnej napaści na kobietę, przyjmując postać żeńską, pobierają nasienie od mężczyzn i tymże nasieniem zapładniają poddane później ich mocy panie. Godfryd z Monmouth kwestię przemilcza.
Oczywiście mare ma też całkiem pokaźną ilość krewnych i znajomych w polszczyźnie. Pierwszym i najbardziej oczywistym jest nocna mara (wręcz idealna kalka nightmare), znamy też zmory, mór, a nawet Marzannę. Nie można tu również nie wspomnieć wiersza jednego z mistrzów polszczyzny, który co prawda dość daleko odszedł od tradycji średniowiecznej, ale ze swadą opisywał swojego Dusiołka (pamiętajmy, że incubusy dusiły):
Ogon miał ci z rzemyka,
Podogonie zaśz łyka.
Siadł Bajdale na piersi, jak ten kruk na snopie -
Póty dusił i dusił, aż coś warkło w chłopie!(Bolesław Leśmian “Dusiołek”)
Innym fragmentem, który wypada tu przytoczyć choć jest z nieco innej beczki, jest cytat z eseju ojca etymologii polskiej, Aleksandra Brucknera, który w 1897 roku w pracy “Mitologia, jej dzieje, metoda i wyniki” tak pisał o źródłach mitów.
(…) źródłem mitów staje się (…) człowiek sam. Najpierw w stanie nienormalnym: więc przywidzenia jego senne, mianowicie uczucia, wywoływane przez zmorę, która dusi i pieści, przybiera kształty dzikie i szorstkie, lub piękne i lubieżne, przemienia się i znika (…)
Koszmar źródłem kultury?
late 13c., “an evil female spirit afflicting sleepers with a feeling of suffocation,” compounded from night + mare “goblin that causes nightmares, incubus,” from O.E. mare “incubus,” from mera, m?re, from P.Gmc. *maron “goblin,” from PIE *mora- “incubus,” from base *mer- “to rub away, harm, seize” (cf. first element in O.Ir. Morrigain “demoness of the corpses,” lit. “queen of the nightmare,” also Bulg., Serb., Pol. mora “incubus;” Fr. cauchemar, with first element is from O.Fr. caucher “to trample”). Meaning shifted mid-16c. from the incubus to the suffocating sensation it causes. Sense of “any bad dream” first recorded 1829; that of “very distressing experience” is from 1831.