komerski o słowach

Dziś będzie o ewolucji językowej w pigułce – czyli “Jak to się robi ze słowami – Poradnik dla opornych”. Oczywiście nie będziemy teoretyzować, tylko podeprzemy się przykładem. Sięgamy na półkę z przykładami, wyciągamy słowo i sprawdzamy je w słowniku:

“Słownik języka polskiego PWN” podaje:

Omnibus

1. duży, kryty pojazd konny, używany dawniej jako środek komunikacji

2. człowiek mający dużo wiadomości z różnych dziedzin

W naszym ulubionym angielskim jest podobnie, tylko że inaczej. I właśnie tym słowem się dziś zajmiemy.

Omnibus, czego można się było spodziewać, nie zawsze znaczył to samo. Samo słowo oznacza “dla wszystkich” i jest celownikiem od łacińskiego omnes.  Pełna nazwa pojazdu – gdyż oryginalnie omnibus oznaczało wyłącznie pojazd – narodziła się we Francji – w roku (w zależności od źródła) 1819 lub 1820 – w głowie tamtejszego bankiera i polityka Jacquesa Laffitte’a (1767-1844). Brzmiała ona voiture omnibus, dosłownie “pojazd dla wszystkich”. Paryskie omnibusy zabierały od szesnastu do osiemnastu pasażerów i były niewygodne, a na dodatek niełatwe w prowadzeniu. Laffitte poszedł po rozum do głowy i zlecił angielskiemu, mieszkającemu w Paryżu, konstruktorowi powozów George’owi Shillibeerowi (1797- 1866) przeprojektowanie wehikułu. Nowe modele omnibusów pojawiły się na ulicach stolicy Francji w 1827 i odniosły wielki sukces.

Tenże Shillibeer jest osobą odpowiedzialną za wprowadzenie omnibusów do Anglii. Zapewne zarówno pojazdów jak i samego słowa. Pierwsza linia londyńskich omnibusów została uruchomiona w 1829. Były tanie, szybkie i niezwykle popularne. W jednej z londyńskich gazet, datowanej na 4 lipca 1829 czytamy:

The new vehicle, called the omnibus, commenced running this morning [4 July] from Paddington to the City.

Nowy pojazd, zwanym omnibusem, rozpoczął dzisiejszego ranka regularne kursy z Paddington do City.

Czy w tym fragmencie jest coś, co powinno zwrócić naszą uwagę? Owszem – wprawne nasze oczy zauważą od razu, że z oryginalnego voiture omnibus, Anglicy z typową dla siebie sympatią dla sąsiadów zza Kanału, usunęli francuskie słowo, pozostawiając tylko dumnie i klasycznie brzmiące, łacińskie omnibus. Praktyczny i dumny duch Imperium nie pozwolił im jednak pozostać przy starożytnej formie zbyt długo. Już w roku 1832 pojawiła się obecna forma tego słowa, czyli po prostu bus. Warto zwrócić uwagę, że z lingwistycznego punktu widzenia jest to twór dziwny nad wyraz, ponieważ ze źródłosłowu usunięto rdzeń, pozostawiając tylko gramatyczną końcówkę przypadka.

Najbardziej charakterystyczną cechą nowego, taniego środka komunikacji było to, że podróżowali nim ludzie rozmaitego autoramentu, różnych sfer (choć zapewne nie tych wyższych), zawodów itd. Pasażerów łączyło jedynie pragnienie przedostania się z jednego miejsca w inne. Ta intuicja spowodowała, że w latach pięćdziesiątych XIX wieku, słowo omnibus, zaczęło oznaczać “grupę rozmaitych rzeczy/spraw/idei zebranych razem wyłącznie dla wygody”.  Historycy brytyjskiego parlamentaryzmu znają nazwę Omnibus Bills – aktów prawnych regulujących za jednym zamachem wiele kwestii z rozmaitych, nie związanych ze sobą dziedzin życia. Omnibus box z kolei oznaczał teatralną lożę, w której miejsca wykupowało kilka obcych sobie osób. Omnibus train okazał się pociągiem zatrzymującym się na wszystkich stacjach na swej trasie.

Później zmieniło się coś jeszcze. Elektryfikacja robiła zawrotną karierę i młodszy brat omnibusa - bus zaczął oznaczać miedziany pręt lub sztabę, przewodzącą moc ze źródła do rozmaitych, zasilanych prądem urządzeń. Dzisiaj bus znany jest także informatykom jako magistrala lub szyna, ale na tym, to ja się już nie znam, więc nie wchodźmy w szczegóły.

Wraz z rozwojem mediów słowo omnibus przyjęło także (w latach dwudziestych XX wieku) znaczenie zbiorów rozmaitych tekstów, zwykle pióra tego samego autora (omnibus books), oraz – nieco później – zestawów emitowanych pod rząd odcinków seryjnych słuchowisk lub widowisk telewizyjnych (omnibus editions)

Do następnego razu.